Persona nomo «

ISM povas stari post propra nomo de persono:

• Budho → Budhismo = la religio fondita de Budho

• Stalino → Stalinismo = la politikaj ideoj de Stalino

• Zamenhof → Zamenhofismo = la idearo de Zamenhof (vidu ĉi-poste pri alia senco de tiu vorto)

Adepto «

ISM povas stari post vorto por adepto de fama persono:

• Kristo → kristano → kristanismo = la religio de la kristanoj, la religio de Kristo. (La pli simpla formo kristismo estas tute logika, sed multe malpli ofta.)

• Konfuceo → konfuceano → konfuceanismo = la filozofio de la konfuceanoj, la filozofio de Konfuceo. (Oni ofte uzas la pli simplan formon konfuceismo.)

En tiaj vortoj AN estas superflua (sed ne mallogika). Oni uzas ĝin pro influo de nacilingvaj vortoj.

Temo, karakterizaĵo «

ISM povas stari post temo aŭ karakterizaĵo de la sistemo, doktrino k.t.p.:

• kolonio → koloniismo = ekspluatado de kolonioj fare de forta ŝtato

• spirito → spiritismo = kredo, ke eblas kontakti spiritojn de mortintoj

• vegetara → vegetarismo = sistema nemanĝado de viando

• komuna → komunismo = politika sistemo bazita sur komuna posedado

• kapitalo → kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo

• kubo → kubismo = stilo de pentrado, kiu uzas kubecajn figurojn

• alkoholo → alkoholismo = malsana dependeco de alkoholo

• plumbo → plumbismo = malsano pro veneniĝo de plumbo

• internacia → internaciismo = sistema strebado al internacia kunlaboro

• nova → novismo = tendenco ĉiam voli krei ion novan

• ...adas → adasismo = (mallerta) rimado per sufiksoj (ekz. AD), ekzemplo de tia rimado (ekz. kantadas – amadas)

Speco de persono «

ISM povas stari esti aldonita al vorto por persono aŭ speco de persono. Tia ISM-vorto montras agmanieron de tia persono:

• kanibalo → kanibalismo = homomanĝado fare de homo

• diletanto → diletantismo = amatoreca kaj fuŝema agado

• patrioto → patriotismo = amo kaj sindediĉo al la propra patrujo

• Zamenhof → zamenhofismo = esprimomaniero propra al Zamenhof (vidu ĉi-antaŭe pri alia senco de tiu vorto)

Lingvo «

Post nomo de lingvo ISM montras dirmanieron propran al tiu lingvo:

• la angla lingvo → anglismo = apartaĵo de la angla lingvo

• la ĉina lingvo → ĉinismo = apartaĵo de la ĉina lingvo

• latino → latinismo = apartaĵo de latino

Anglaĵo, ĉinaĵo k.t.p. povas esti io ajn dirita aŭ skribita en la lingvo. En tiaj vortoj mankas la ideo, ke temas pri esprimo aparta aŭ speciala.

Ordinara radiko «

• ismo = doktrino, kredo, pensosistemo (ofte kun ia ironia aŭ malŝata nuanco)

  Je unu ismo
  Mi tutsincere kredas –
  Je la abismo!

  hajko de Daphne Lister